گرجستان؛ مهرۀ کلیدی روسیه برای تسلط بر قفقاز

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری صابرین نیوز، روابط حزب حاکم «رویای گرجستان» با روسیه پس از تصویب قانون «شفافیت نفوذ خارجی»، اتهامات تقلب در انتخابات پارلمانی اخیر و اعلام یک‌جانبه تفلیس برای توقف روند پیوستن به اتحادیه اروپا، به شدت مورد انتقاد غرب قرار گرفته است.

مخالفان، این قانون را «قانون روسی» خوانده و تصمیم توقف مذاکرات الحاق به اتحادیه اروپا را اقدامی عامدانه برای انحراف مسیر اروپایی گرجستان و بازگرداندن این کشور به حوزه نفوذ روسیه توصیف کرده‌اند. در مقابل، مقامات و شخصیت‌های روسی از سیاست‌ها و قوانین جنجالی حزب حاکم گرجستان تمجید کرده‌اند.

کاهش نفوذ روسیه در قفقاز؛ گرایش ارمنستان به غرب

افزایش دوباره توجه روسیه به گرجستان را می‌توان در چارچوب تحولات اخیر روابط ارمنستان و جمهوری آذربایجان تحلیل کرد. شکست ارمنستان در جنگ 2020 قره‌باغ به تضعیف قابل‌ توجه اهرم نفوذ مسکو در منطقه انجامید.

اگرچه روسیه میانجی توافق آتش‌بس میان باکو و ایروان بود، اما به سرعت مشخص شد که نفوذ آن در حال کاهش است. درگیری‌های مداوم میان نیروهای آذربایجان و ارمنستان و انتقادات از عملکرد نیروهای حافظ صلح روسیه، این روند را آشکارتر ساخت. عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در سال 2023، که منجر به خروج کامل نیروهای ارمنی از قره‌باغ شد، در نهایت خروج زودهنگام نیروهای حافظ صلح روسیه را در پی داشت.

پس از این تحولات، نشانه‌های متعددی از کاهش نفوذ مسکو در منطقه ظاهر شده است. اتحادیه اروپا یک هیئت نظارتی را در مرزهای ارمنستان با جمهوری آذربایجان مستقر کرده است، در حالی که دولت ارمنستان پیش‌نویس لایحه‌ای را برای آغاز روند عضویت در اتحادیه اروپا تصویب کرده و پارلمان این کشور نیز به زودی درباره آن تصمیم خواهد گرفت.

علاوه بر این، ایروان و واشنگتن یک منشور مشارکت استراتژیک را امضا کرده‌اند که نشان‌دهنده گرایش فزاینده ارمنستان به سوی غرب است.

تداوم سیاست خارجی آذربایجان با تأکید بر همگرایی با جهان تُرک

جمهوری آذربایجان همچنان به تقویت سیاست خارجی که مدت‌ها بر آن تأکید داشته، ادامه می‌دهد. در همین راستا، این کشور ارتباط نزدیکی با جنبش عدم تعهد دارد و به‌عنوان یکی از اعضای پیشرو، نقش فعالی در سازمان کشورهای تُرک ایفا می‌کند. باکو بارها تصریح کرده که آذربایجان بخشی از خانواده جهان تُرک است و بر اهمیت ایجاد یک مرکز جدید قدرت تُرک تأکید دارد.

بر اساس این راهبرد، سیاست خارجی آذربایجان بر پرهیز از درگیری‌های ژئوپلیتیکی و ایدئولوژیک میان غرب و روسیه متمرکز شده است، در حالی که تلاش دارد نقش خود را در تقویت اتحاد کشورهای تُرک افزایش دهد.

تلاش ناکام مسکو برای حفظ نفوذ روسیه در زنگه‌زور

جمهوری آذربایجان و ارمنستان با وجود چالش‌های متعدد، گام‌های تدریجی اما مهمی در جهت حل مناقشه برداشته‌اند. دو کشور موفق شده‌اند بخش‌هایی از مرزهای مشترک خود را بدون دخالت روسیه تعیین و علامت‌گذاری کنند و این روند همچنان ادامه دارد.

در چنین شرایطی، کرملین تلاش دارد نقش خود را در استقرار نیروهای روس در مسیر ارتباطی پیشنهادی میان آذربایجان و ارمنستان، معروف به کریدور زنگه‌زور، افزایش دهد تا از این طریق، اهرم فشار خود را در منطقه حفظ کند. با این حال، مخالفت قاطع ایروان با استقرار این نیروها، تلاش‌های مسکو را در این زمینه ناکام گذاشته است.

تلاش مسکو برای نفوذ در گرجستان؛ پیامدهای گسترده برای قفقاز جنوبی

تلاش‌های مسکو برای افزایش نفوذ در گرجستان فراتر از این کشور است و در واقع با هدف تأثیرگذاری بر کل منطقه قفقاز جنوبی دنبال می‌شود. از دیدگاه کرملین، موقعیت ژئو‌استراتژیک گرجستان نقشی حیاتی در حفظ حضور روسیه در این منطقه دارد.

با وجود تمایل آشکار مسکو برای نزدیک کردن تفلیس به مدار نفوذ خود، این کشور ابزارهای مؤثری برای اعمال فشار در اختیار ندارد.

چالش اصلی روسیه، بهره‌گیری از موقعیت راهبردی گرجستان در شرایطی است که تهاجم نظامی مسکو به این کشور در سال 2008 و به رسمیت شناختن استقلال آبخازیا و اوستیای جنوبی، روابط تفلیس و کرملین را به شدت تیره کرده است.

قطع ارتباط گرجستان با غرب، که در دو دهه گذشته نقش ضامن امنیتی این کشور را ایفا کرده، می‌تواند تفلیس را به وابستگی به مسکو سوق دهد.

بازگشت گرجستان به حوزه نفوذ روسیه پیامدهای جدی برای ارمنستان و جمهوری آذربایجان خواهد داشت. گرجستان مسیر اصلی ارتباطی این دو کشور با شرکای استراتژیک بین‌المللی و بازارهای اروپا محسوب می‌شود و هیچ‌یک از دو کشور تمایلی به محدود شدن این مسیر یا قرار گرفتن آن تحت کنترل مسکو ندارند.

تلاش مسکو برای احیای خطوط ریلی شوروی

احیای خطوط ریلی دوران شوروی که روسیه را به گرجستان، ارمنستان، ایران و ترکیه متصل می‌کند، مدت‌هاست که در دستور کار ژئوپلیتیکی مسکو قرار دارد. با این حال، مخالفت شدید احزاب مخالف و جامعه مدنی در گرجستان، دولت این کشور را مجبور کرده تا از پذیرش این طرح خودداری کند. در همین راستا، شالوا پاپواشویلی، رئیس پارلمان گرجستان، به‌طور علنی این پیشنهاد را رد کرده است.

در صورت اجرایی شدن این طرح، چشم‌انداز کریدور زنگه‌زور تحت تأثیر قرار گرفته و انگیزه ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای دستیابی به صلح تضعیف خواهد شد. علاوه بر این، چنین سناریویی می‌تواند به افزایش نفوذ روسیه بر زیرساخت‌های استراتژیک انرژی و ترانزیتی از سواحل خزر در جمهوری آذربایجان تا ترکیه و دریای سیاه از طریق گرجستان منجر شود.

در همین حال، سقوط اخیر یک هواپیمای مسافربری جمهوری آذربایجان توسط پدافند هوایی روسیه، نگرانی‌هایی را برای باکو ایجاد کرده است.

عدم پیشرفت در مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان

در شرایط فعلی، توافق صلح و نرمال‌سازی روابط میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان هنوز به دلیل مواضع ناسازگار دو کشور دور از دسترس است. با این حال، باید مراقب باشند که گزینه‌های موجود برای مذاکره ممکن است در آینده نزدیک در دسترس نباشد، به‌ویژه در صورت وقوع تحولی در جنگ اوکراین و رسیدن به آتش‌بس یا توافق‌های دیگر میان اوکراین و روسیه.

در چنین شرایطی، روسیه و بازیگران بین‌المللی تأثیرگذار ممکن است بتوانند دوباره توجه خود را به روابط ارمنستان و آذربایجان معطوف کنند. با این حال، این سناریو لزوماً به نتایج مثبتی برای هیچ‌یک از طرفین نمی‌انجامد.

تجربه ارمنستان نشان می‌دهد که تکیه بیش از حد به روسیه یا هر قدرت بزرگ دیگری یک استراتژی پایدار نیست. همچنین، وضعیت جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که دخالت قدرت‌های بزرگ به‌طور ذاتی به نفع هیچ‌کدام از طرفین نیست.

در نهایت، فضای کمی برای باکو و ایروان باقی مانده تا از این فرصت کوتاه به‌طور مؤثر بهره‌برداری کنند. هر دو کشور باید به این موضوع بیندیشند که آیا برنامه‌ای جایگزین برای خود دارند، به‌ویژه در صورتی که تحولات مثبتی در مذاکرات میان روسیه و اوکراین صورت گیرد و این امر با نرمال‌سازی روابط گرجستان و روسیه همراه باشد.

انتهای پیام/