آمریکا دیگر مقصد اول مهاجرت دانشجویان ایرانی نیست
گروه دانشگاه خبرگزاری صابرین نیوز–زینب امیدی: در سال‌های اخیر، مهاجرت دانشجویان ایرانی به کشورهای خارجی به یکی از موضوعات پرچالش و بحث‌برانگیز تبدیل شده است. این روند نه تنها با عوامل اقتصادی، بلکه با مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی و روانی نیز مرتبط است.
با توجه به تغییرات قابل توجه در شرایط سیاسی و اقتصادی کشور و همچنین بهبود دسترسی به فرصت‌های تحصیلی در خارج از کشور، انگیزه‌ها و دلایل مهاجرت به شدت تغییر کرده‌اند. پژوهش‌ها و پیمایش‌های اخیر نشان می‌دهد که احساس ناامیدی و یأس از آینده در بین دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، به شکل قابل توجهی بر تمایل آنان به مهاجرت تأثیر گذاشته است.
این وضعیت علاوه بر کاهش سن مهاجرت، به سمت کاهش تعداد متقاضیان ورود به سیستم دانشگاهی و خروج نیروی انسانی باکیفیت از کشور پیش می‌رود. در این شرایط، ضروری است که به بررسی علل و پیامدهای این مهاجرت‌ها پرداخته و راه‌کارهایی برای بهبود وضعیت جامعه دانشگاهی و جلب ادامه حضور سرمایه‌های انسانی باکیفیت در کشور ارائه شود.
مهاجرت دانشجویان ایرانی، واکاوی یک بحران در حال ظهور
پدیده مهاجرت دانشجویان ایرانی به خارج از کشور، مدتهاست که به یک دغدغه ملی تبدیل شده است. این پدیده، فراتر از یک آمار ساده یا یک روند قابل پیش‌بینی، نمایانگر تحولات عمیق‌تر در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و حتی روانی جامعه ایرانی است.
ریشه‌های پنهان مهاجرت، فراتر از عوامل اقتصادی
بسیاری تصور می‌کنند که مهاجرت دانشجویان صرفاً ناشی از عوامل اقتصادی مانند کمبود فرصت‌های شغلی و درآمد پایین است. اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که عوامل دیگری نیز در این میان نقش دارند.
یکی از مهم‌ترین دلایل مهاجرت دانشجویان، احساس ناامیدی و یأس نسبت به آینده است. دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، با مشاهده رکود اقتصادی، نبود فرصت‌های شغلی مناسب و عدم وجود چشم‌انداز روشن برای پیشرفت اجتماعی، امید خود را به آینده در داخل کشور از دست می‌دهند. همچنین تغییرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در سال‌های اخیر، نقش مهمی در تشدید این روند داشته است. این تغییرات باعث ایجاد بی‌ثباتی، ناامنی و کاهش اعتماد عمومی شده و میل به خروج از کشور را افزایش داده است.
در این بین فقدان یک اکوسیستم کارآمد برای جذب و استفاده از توانایی‌های نیروی انسانی متخصص، باعث می‌شود که بسیاری از افراد احساس کنند که در داخل کشور، فرصتی برای شکوفایی و پیشرفت ندارند. به همین سبب فشارهای اجتماعی، محدودیت‌های آزادی فردی و احساس سرخوردگی از عدم پاسخگویی نظام به مطالبات جوانان، باعث شده تا مهاجرت به عنوان یک راه حل منطقی برای بسیاری از جوانان مطرح شود.
پیامدهای مهاجرت دانشجویان/ بحران در سرمایه انسانی
مهاجرت دانشجویان نه تنها یک زیان فردی، بلکه یک آسیب جدی برای کل جامعه است. با مهاجرت دانشجویان، کشور با خروج نیروی انسانی متخصص و باکیفیت روبرو می‌شود. این پدیده، که به “فرار مغزها” معروف است، باعث تضعیف ظرفیت‌های علمی و تحقیقاتی کشور می‌شود. همچنین مهاجرت دانشجویان باعث کاهش عرضه نیروی انسانی متخصص در بازار کار می‌شود. این امر می‌تواند منجر به کاهش رقابت، کاهش نوآوری و کاهش کیفیت خدمات در بسیاری از بخش‌ها شود.
با خروج نخبگان و متخصصان، کشور در “تله مهارت پایین” گرفتار خواهد شد. در این وضعیت، هم عرضه نیروی انسانی باکیفیت کاهش می‌یابد و هم تقاضا برای آن. این مسئله می‌تواند رشد اقتصادی و توسعه کشور را با مشکلات جدی مواجه کند. به همین خاطر به دلیل نبود چشم‌انداز شغلی و ناامیدی نسبت به آینده، بسیاری از خانواده‌ها از سرمایه‌گذاری در تحصیلات عالی دلسرد می‌شوند. این امر منجر به کاهش تعداد دانشجویان ورودی به دانشگاه‌ها و کاهش سطح کلی دانش در جامعه می‌شود. در کنار این عوامل فقدان نیروی انسانی متخصص، مانع از توسعه علمی و فناوری کشور می‌شود. این امر باعث وابستگی بیشتر به کشورهای دیگر و کاهش رقابت‌پذیری در عرصه بین‌المللی می‌شود.
به همین خاطر برای بررسی بیشتر این مساله با بهرام صلواتی، تحلیلگر حوزه مهاجرت و مدیر سابق رصدخانه مهاجرت ایران به بررسی انگیزه‌های مهاجرت دانشجویان، تأثیرات محیط اجتماعی و اقتصادی و آینده نیروی انسانی در کشور پرداختیم.
ناامیدی اجتماعی عامل اصلی مهاجرت دانشجویان
صلواتی در خصوص عمده‌ترین انگیزه برای مهاجرت دانشجویان و اینکه آیا افزایش فرصت‌های شغلی در خارج از کشور دلیل اصلی مهاجرت دانشجویان ایرانی به کشورهای خارجی به شمار می‌رود؟ به خبرنگار صابرین نیوز گفت: مهم‌ترین موضوع این است که ما در جامعه دانشگاهی خود دچار یأس و ناامیدی اجتماعی هستیم. به عبارت دیگر، سرمایه‌گذاری در حوزه سرمایه انسانی به ویژه در زمینه تحصیلات عالی، اهمیت زیادی داشته و شما برای مدت زمان معینی سرمایه‌گذاری می‌کنید. به عنوان مثال، دوره کارشناسی معمولاً پنج تا شش سال و دوره تحصیلات تکمیلی ممکن است سه تا هفت یا هشت سال طول بکشد. امیدواری شما این است که پس از این مدت، وارد بازار کار شوید و از نظر اقتصادی و اجتماعی پیشرفت کنید. اما متأسفانه، در کشور ما هیچ تضمینی برای بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی پس از این سرمایه‌گذاری وجود ندارد و این یأس اجتماعی در بدنه جامعه دانشگاهی ما به وضوح احساس می‌شود.
وی ادامه داد: چند سال پیش که کار خود را در زمینه مهاجرت دانشجویان شروع کردم، به خصوص در سال‌های 95 و 96، موضوعاتی مانند ورود به بازار کار، دسترسی به رشته‌های تحصیلی متنوع، و فرصت‌های تحصیلی مطرح بود. اما پس پس از گذشت چند سال به دلیل تغییرات اساسی در شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، عوامل تکنیکال دیگر توضیح‌دهنده مهاجرت دانشجویان نیستند. بلکه جو کلی و اتمسفر موجود در کشور، عامل تعیین‌کننده اصلی در موضوع مهاجرت است.
صلواتی خاطرنشان کرد: به واسطه این ناامیدی و عدم کارایی در ورود به اکوسیستم دانش‌محور و علمی کشور، نیاز به پژوهش‌های مستقل و نظرسنجی‌هایی وجود دارد که قابلیت اتکا دارند و می‌توانند به طور عمومی منتشر شوند. برای اندازه‌گیری این ناامیدی در جامعه دانشگاهی، وجود داده‌های معتبر و قابل اتکا بسیار ضروری است. این داده‌ها می‌توانند فرضیات ما را تایید، تعدیل یا رد کنند. اما متأسفانه، به دلیل کمبود دسترسی به اطلاعات و عدم شروع کار پژوهشی در این زمینه، داده‌های دقیقی در دسترس نیست.
روند رشد مهاجرت دانشجویان از 60 هزار به 110 هزار نفر/آمریکا دیگر مقصد اول مهاجرت دانشجویان ایرانی نیست
تحلیلگر حوزه مهاجرت گفت: بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال 2024 و قبل‌تر، تعداد دانشجویان ایرانی در 10 مقصد اصلی به رقم 110 هزار نفر رسیده است و این رقم در مقایسه با تراز 60 هزار نفر دانشجو ایرانی ساکن خارج در سال 2020، رشد 82 درصدی را نشان می‌دهد. در کنار عبور از سقف تاریخی و حساس یکصدهزار دانشجو ایرانی خارج از کشور، تغییرات قابل ملاحظه در فهرست مقاصد اصلی دانشجویان ایرانی و نرخ رشد تعداد دانشجویان در این کشورها جالب توجه است. برای مثال، ترکیه اخیراً به مقصد اصلی دانشجویان ایرانی تبدیل شده و در سال 2024 میزبان قریب به 30 هزار نفر دانشجوی ایرانی است که این رقم رشد 158 درصدی را نسبت به سال 2020 نشان می‌دهد.
کانادا، آلمان و ترکیه مقاصد جدید دانشجویان ایرانی
مدیر سابق رصدخانه مهاجرت ایران با اشاره به اینکه کشورهای کانادا، آلمان و ایتالیا و آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند، تصریح کرد: مقایسه داده‌های آماری آخرین سال موجود با سال پایه 2020 میلادی نشان می‌دهد میزان رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور ایتالیا (211 درصد)، ترکیه (158 درصد) و استرالیا (103 درصد) و بعد از آنها، نرخ رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور انگلیس (98 درصد)، کانادا (79درصد) و روسیه (75 درصد) قابل توجه است. در میان کشورهای انگلیسی‌زبان که همواره به عنوان مقاصد اصلی و محبوب دانشجویان ایرانی هستند، آمریکا با توجه به سیاست‌های تحریمی و تحدیدی در زمینه صدور ویزا برای دانشجویان ایرانی که در دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ ( 2017 تا 2021) اعمال و به احتمال زیاد در دوره جدید ریاست جمهوری او تشدید خواهد شد، نرخ رشد نسبتاً پایین‌تری (29 درصد) در میزبانی دانشجویان ایرانی نسبت به سایر کشورهای انگلیسی‌زبان دارد.
صلواتی با تاکید بر اینکه آمریکا که برای دهه‌ها، اصلی‌ترین مقصد با بالاترین حجم میزبانی از دانشجویان ایرانی به شمار می‌رفت اظهار داشت: برای مثال در سال 1979 میلادی، بیش از 50 هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا مشغول به تحصیل بودند، اکنون جایگاه خود را به ترکیه و کانادا داده است. نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی همراه با شرایط راحت‌تر ویزایی و اقامتی ترکیه، همچنین شرایط صدور ویزا و تنوع و تعداد بورسیه‌های تحصیلی دانشگاه‌های کانادا در محبوبیت این دو کشور برای دانشجویان ایرانی تاثیرگذار هستند. موضوع تکثر و تعدد بورسیه های تحصیلی و تحقیقاتی در آلمان و ایتالیا با توجه به وضعیت اقتصادی ایران و توانایی نسبتاً ضعیف اقتصادی دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل در خارج، اثری مهم و قابل توجه در جایگاه برتر این کشورها برای دانشجویان ایرانی دارند.
چرا آمار دقیقی از مهاجرت دانشجویان در دسترس نیست؟
وی در پایان سخنان خود گفت: با توجه به روند مهاجرتی و پذیرش نیروی انسانی در آینده، باید به این توجه کنیم که با چه کمبودها و مازادهایی مواجه خواهیم شد. متأسفانه، وضعیت فعلی تنها به توصیف می‌پردازد و آمار قابل اتکایی وجود ندارد. در مورد مهاجرت دانشجویان، به خصوص از دانشگاه‌های شریف و امیرکبیر، درصد قابل توجهی گزارش شده است. اما آمار دقیق و شفاف قبلاً وجود نداشته و در حال حاضر نیز با عدم ارائه آمار دقیق از سوی سازمان‌ها و وزارت علوم، نمی‌توانیم قضاوتی داشته باشیم. باید در نظر داشت که مهاجرت به عنوان یک شاخص عملکردی جدی مورد توجه قرار نمی‌گیرد و عدم ارائه آمار و اطلاعات دقیق، به نوعی می‌تواند بر اساس نیاز به پاسخگویی از سوی مسئولان باشد. این مسئله نیاز به توجه و بررسی بیشتری دارد و البته در صورت تلاش برای واکاوی این موضوع، ممکن است با مقاومت‌هایی مواجه شویم.
نقش اصلاحات اقتصادی و اجتماعی در مقابله با مهاجرت
با توجه به ابعاد گسترده این بحران، اقدامات جامع و هماهنگی در سطح ملی مثل اصلاحات اقتصادی ضروری است. ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب، بهبود وضعیت معیشتی و ایجاد ثبات اقتصادی، می‌تواند انگیزه برای ماندن در کشور را افزایش دهد. همچنین اصلاحات سیاسی و اجتماعی، بهبود فضای سیاسی و اجتماعی و پاسخگویی به مطالبات جوانان، می‌تواند باعث افزایش اعتماد و امید به آینده در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان شود. ایجاد یک اکوسیستم کارآمد برای جذب و استفاده از توانایی‌های نیروی انسانی متخصص نیز می‌تواند به شکوفایی استعدادها و پیشرفت کشور کمک کند.
همچنین حمایت از پژوهش‌های مستقل، می‌تواند ابعاد دقیق‌تر و پنهان‌تر این بحران را آشکار سازد و به سیاست‌گذاران کمک کند تا تصمیمات بهتری بگیرند. سرمایه‌گذاری در آموزش عالی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه، می‌تواند باعث افزایش کیفیت آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص شود و ارائه چشم‌انداز روشن از آینده کشور و ایجاد انگیزه در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، می‌تواند به ماندگاری آنها در کشور کمک کند.
در آخر…
مهاجرت دانشجویان ایرانی، یک بحران پیچیده است که نیازمند توجه جدی و اقدامات فوری است. این پدیده نه تنها یک مسئله اقتصادی، بلکه یک مسئله اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز هست. با شناخت دقیق ابعاد این بحران و اتخاذ سیاست‌های مناسب، می‌توان به حفظ و توسعه سرمایه انسانی کشور کمک کرد و از پیامدهای ناگوار این روند جلوگیری کرد. این یک ضرورت است که همت ملی و اراده جمعی را می‌طلبد.
انتهای پیام/